Wat onzekere tijden zijn, weet je alleen als je een vergelijking kan maken met zekere tijden. Maar die zijn er nooit. Als een tijd ‘zeker’ zou zijn, dan kan dat alleen omdat die tijd blijkbaar een keer onzeker kan worden. Het blijft toch hangen als je het leest, dat thema**. Terwijl je eerst denkt, de rol van de wetenschap, dat alleen al is een behoorlijk groot onderwerp. En dan ook nog in onzekere tijden en wereldwijd. Maar je gaat het toch in je hoofd afpellen. En dan toch opschrijven.

Los van de tijd, eerst de rol van de wetenschap. Het is helder dat de rol van de virologie prominent anders is in deze tijden dan zeg die van de Bulgaarse taal en letterkunde. Maar met deze constatering dat de rol van de wetenschap in ieder geval divers is, komen we geen stap verder. Zeker niet wereldwijd. Dan de onzekere tijd. Los van het feit dat tijd niet zeker kan zijn, was het coronavrije paradijs van zeg 2019 (lang geleden alweer …) welvarender dan ooit. Nooit was de levenskwaliteit wereldwijd groter. Toch werd ook die tijd door velen als onzeker ervaren. Terwijl mijn ouders, bijna honderd jaar geleden geboren, een crisis kenden waar die van na 2008 in de verste verte niet op leek en daarna pubers waren tijdens een wereldoorlog die alle andere oorlogen in de schaduw stelt. Vervolgens werd mijn vader uit Lutjebroek geplukt en op de boot gezet om aan het andere eind van de wereld een bitter koloniaal conflict uit te vechten. Toen hun zoon eind jaren vijftig geboren werd, stond de wereld nog steeds overal in brand vanwege die dekolonisatie. Als grootouders zagen ze in de jaren tachtig dat honderden miljoenen werden bevrijd uit het juk van decennia dictatuur, linkse in Europa, rechtse in Zuid-Amerika. Corona hoefden ze gelukkig niet mee te maken. Tussen deze periodes met impact tot op de dag van vandaag, hadden we de generatie van de babyboomers. Die hebben Yesterday zingend de poort geopend naar weer eens een tijd met nieuwe tijdelijke zekerheden als vrije seks, ontkerkelijking en sociale voorzieningen.

Dit alles roept de vraag op: als je het thema zo afpelt en tot nu toe niet ver komt, waarom blijf je er dan hier over schrijven? De redding komt op het nippertje door de laatste twee letters van het thema: ‘in onzekere tijden’. Met alle respect voor de virologie en het Bulgaars, we kunnen altijd terecht bij de wetenschap van de tijden, die ene wetenschap die alle andere wetenschappen begrijpelijker maakt doordat deze wetenschap hun wording kan duiden, bij de enige wetenschap die alle andere vormen van wetenschap kan gebruiken als onderzoeksbron: geschiedenis. En dan is het slechts een kwestie van kiezen en dat doen we in dit geval voor de Franse historicus Fernand Braudel. Hij onderscheidt drie tijdlagen in de geschiedenis. In het kort, de geografische tijd met langzame, maar onvermijdelijke, decennia nemende veranderingen, bijvoorbeeld vanwege de altijd weer terugkerende klimaatwisselingen en andere veranderingen in de natuur. Die bepalen de tweede tijdlaag, die van de sociaal-culturele veranderingen van instituten als staat, religie en bedrijven die zich proberen aan te passen aan de “geschiedenis van de lange duur”. Concreter, het bestuurlijk systeem kan een gevolg zijn van de omstandigheden van het landschap. Een mooi voorbeeld zijn onze oudste democratische instituten, de waterschappen. De derde tijdlaag is die van gebeurtenissen, de individuele geschiedenis van beslissers. Kortom de korte termijn, dragen we mondkapjes of niet.

We projecteren de drietrapsmotor van de tijd met structuren, conjuncturen en gebeurtenissen op de wetenschap. Indien de rol van de wetenschap de nerveuze dagelijksheid niet overstijgt, heeft zij weinig in de melk te brokkelen. Nog moeizamer wordt het als de wetenschap zich in het spinnenweb van de instituties gaat begeven, het spel om geld en macht. Dat is vaak ingewikkeld, ook omdat de wetenschap er zelf vaak voor kiest zich ingewikkeld te organiseren. Zo kennen universiteiten een bestuurssysteem als in de middeleeuwen, toen een tijdlang onduidelijk bleef wie nou de baas was, de staat of de kerk. Het is een duplex ordo tussen ambtenaren en wetenschappelijke staf die vaak tegenover elkaar staan. Verspilde energie en onhandig naar buiten toe voor een invloedrijke maatschappelijke rol. En dat alles betekent dat de rol van de wetenschap cruciaal heilzaam kan zijn als zij in staat is structureel de lange termijn in beeld te brengen, de werkelijk duurzame lijn, dat wat er echt toe doet. Er is hoop.

* Dit is mijn inzending voor de Robbert Dijkgraaf Essayprijs 2020. Mijn essay is niet gepubliceerd. Wellicht vind het hier wel enige lezers.

** Het thema was: “De rol van wetenschap in wereldwijd onzekere tijden.”